Z przeszłości ku przyszłości

Agnieszka Danowska-Tomczyk

„Psychiatria to dziedzina, w której ścierają się nauka, przesądy i polityka” – można by sparafrazować przesłanie nowej książki Anny Matei Psychiatria w Polsce. Nieznane historie. Autorka, znana z biografii Antoniego Kępińskiego, tym razem wzięła na warsztat historię naszej rodzimej psychiatrii i zrobiła to z rozmachem oraz reporterską dociekliwością.

Czytając, trudno pozbyć się wrażenia, że wiele z opisywanych historii ma w sobie coś z mrocznego thrillera. Niemalże jak u Hitchcocka – zaczyna się od trzęsienia ziemi, potem zaś napięcie tylko rośnie. Nowość Anny Matei rozpoczyna się od „polowania na czarownice” na polskiej wsi zaledwie 150 lat temu, a potem jest coraz mocniej: pacjenci zamykani w klatkach i wystawiani na widok publiczny, chorzy zakuwani w żelazne obręcze czy przypalani rozżarzonym żelazem, a w XX wieku – poddawani eksperymentom takim, jak wirówka Darwina, w której przypiętych do fotela obracano z zawrotną prędkością w nadziei na „uzdrowienie”. Opisano też „terapię” insulinową, celowo wprowadzającą pacjentów w śpiączkę. Dla czytelnika spoza środowiska lekarskiego mogą być wręcz nie do zniesienia. Ale właśnie ta szczerość i brak upiększeń sprawiają, że książka działa na wyobraźnię i pozwala zrozumieć, jak długą drogę przeszła psychiatria, by stać się częścią współczesnej medycyny.

Walka o… normalność

Dla lekarzy to nie tylko opowieść o przeszłości, ale i ważna lekcja na dziś. Mateja przypomina, że psychiatria w Polsce rozwijała się w dużej mierze dzięki odwadze jednostek – takich jak Jan Mazurkiewicz, Maria Orwid czy Antoni Kępiński – którzy walczyli o prawa pacjentów i humanizację leczenia. Równocześnie nie unika konfrontacji z cieniami naszej historii: systemową przemocą, nadużyciami i stygmatyzacją, które bywały wpisane w codzienną praktykę.

Szczególnie mocno wybrzmiewają fragmenty, w których autorka nawiązuje do współczesności. Kryzys psychiatrii w Polsce – dramatyczny brak specjalistów, kolejki sięgające miesięcy, przepełnione oddziały, niedofinansowanie – sprawia, że łatwo o powrót do „opresyjnej” roli systemu. Historia brzmi więc jak ostrzeżenie: jeśli nie zadbamy o jakość i dostępność opieki, pacjenci znów pozostaną bez realnej pomocy.

Granica między leczeniem a krzywdą

To z pewnością nie jest książka „do poduszki” – sama przekonałam się o tym, zbudzona koszmarnym snem po wieczornej lekturze Psychiatrii w Polsce. To książka wymagająca, momentami brutalna, ale niezwykle potrzebna – także (a może zwłaszcza!) lekarzom. Pokazuje bowiem, że w psychiatrii granica między leczeniem a krzywdą bywała zawsze cienka, a rolą współczesnych medyków jest pilnować, by nigdy więcej się nie zatarła.

Anna Mateja pisze sugestywnie, językiem przystępnym, a jednocześnie pełnym szacunku wobec bohaterów – zarówno lekarzy, jak i pacjentów. Efektem jest książka, która poszerza perspektywę, a jednocześnie zostawia w czytelniku coś więcej niż tylko wiedzę: poczucie odpowiedzialności.

Anna Mateja, Psychiatria w Polsce. Nieznane historie

wydawnictwo ZNAK

Kraków 2025

Panaceum 10/2025