LEKARZ WOBEC „HEJTU” NIE MUSI BYĆ BEZRADNY

W procesie karnym wielu lekarzy występowało w charakterze świadka lub biegłego. Niektórzy musieli także zmierzyć się z rolą podejrzanego lub oskarżonego. Pewnym zaskoczeniem jest natomiast lekarz będący pokrzywdzonym. Nie chodzi tu jednak o sytuacje, w których tak jak każda inna osoba, może być ofiarą, np. oszustwa, pobicia, kradzieży, rozboju lub wypadku samochodowego. Nieoczywistość pojawia się, gdy mówimy o lekarzu jako pokrzywdzonym przestępstwem wynikającym z relacji lekarz–pacjent lub lekarz–społeczeństwo.

Odczuwalne jest nasilenie czynów godzących w dobra osobiste lekarzy, posiadane przez nich mienie, a nawet godzących w najwyższe wartości, jakimi są życie i zdrowie. W mediach od pewnego czasu pojawiają się informacje o uwagach, groźbach czy obraźliwych komentarzach. Dochodzi także do aktów wandalizmu skierowanych wobec mienia należącego do przedstawicieli zawodów medycznych, jak też wobec placówek, w których udzielane są świadczenia zdrowotne. Coraz częściej w przestrzeni publicznej spotykane są określenia takie, jak: „konował”, „lekarzyna”, „nieuk”, „morderca”, „Mengele”. Przybywa również kategoryzowania lekarzy jako nazistów, ludobójców, łapówkarzy.

Tego rodzaju inwektywy najczęściej są rozpowszechniane w sieci przez bezimiennych sprawców w komentarzach lub opiniach. Podpisują się oni alisami, pseudonimami, korzystają z fałszywych tożsamości. Działają w warunkach zapewniających im anonimowość wykorzystując do tego Internet lub kartki papieru rozwieszane w widocznych miejscach, wkładane za wycieraczki pojazdów, skrzynek pocztowych.

Kluczowe materiały dowodowe

Anonimowość nie oznacza bezkarności. Trudności w ustaleniu sprawcy lub sprawców nie powinny przesłonić najważniejszego – ochrony życia i zdrowia swojego oraz swoich najbliższych oraz ochrony dobrego imienia tak potrzebnego do wykonywania zawodu zaufania publicznego. Zebranie materiału dowodowego nie jest łatwe, ale nie jest niemożliwe. W przypadku aktów wandalizmu pomocnym może być monitoring miejski, zamontowany na klatce schodowej, na parkingu, w zaparkowanym pojeździe. Świadkowie mogą odpowiedzieć na apel, np. zamieszczony w mediach społecznościowych. W miarę możliwości można też zarejestrować za pomocą telefonu komórkowego, np. rozmowę telefoniczną, skopiować wiadomości tekstowe zawierające groźby lub obelżywe słowa, wykonać zrzuty ekranu stron, gdzie zamieszczone zostały obraźliwe komentarze. Istotne do zidentyfikowania sprawcy lub sprawców są numery telefonów, używane aliasy internetowe, adresy e-mailowe, godzina, data i miejsce, w którym zamieszczono wpis. W przypadku bezpośredniego kontaktu warto też niezwłocznie zawiadomić organy ścigania, aby ułatwić zatrzymanie sprawcy.

Bierność pokrzywdzonych buduje poczucie bezkarności

Ściganie czynów zabronionych wiążących się ze zjawiskiem tzw. „hejtu”, tj. stalking (art. 190a k.k.), groźby karalne (art. 190 k.k.), zniewaga (art. 212 k.k.) i zniesławienie (art. 216 k.k.) powierzone jest (prywatny akt oskarżenia) lub uzależnione od woli pokrzywdzonego (wniosek o ściganie). Ten nie powinien natomiast z przyznanych mu uprawnień rezygnować. Brak bowiem stosownej reakcji ze strony organów państwa prowadzi do eskalacji tego rodzaju zachowań i buduje poczucie bezkarności. Powoduje, że agresja przenoszona jest z Internetu do miejsc pracy (poradni, szpitali) oraz miejsc zamieszkania. W niedalekiej przeszłości doświadczyliśmy tragedii, które dotknęły osoby publiczne (atak na prezydenta Gdańska, atak na biuro poselskie w Łodzi). Te wydarzenia ukazują, że zachowania oparte na zniesławianiu, znieważaniu i grożeniu pozbawieniem życia i zdrowia nie mogą być bagatelizowane, lecz powinny być ścigane z pełną determinacją.

Pozycja pokrzywdzonego w procesie karym daje wiele możliwości czynnego udziału w postępowaniu karnym. Lekarz może korzystać z uprawnień procesowych, takich jak: zaskarżanie postanowień o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania, składanie wniosków dowodowych, udział w czynnościach procesowych, np. przy przesłuchaniu świadków. Będąc oskarżycielem prywatnym, lekarz „wciela się” w rolę oskarżyciela, natomiast w sprawach ściganych z urzędu może działać jako oskarżyciel posiłkowy (po złożeniu stosownego oświadczenia). Dzięki temu zyskuje możliwość udziału w rozprawach przed sądem, ma prawo składać wnioski dowodowe i wypowiadać się odnośnie do każdego dowodu, jak też ma prawo zaskarżenia wyroku. Przysługujące mu uprawnienia zachowuje także przed sądem odwoławczym. Innymi słowy, pokrzywdzony ma kontrolę nad toczącym się procesem karnym, w którym – obok skazania winnych – możliwe jest uzyskanie zadośćuczynienia za doznane krzywdy lub odszkodowania.

Poniżej skrótowa charakterystyka przestępstw zniesławienia, zniewagi oraz gróźb karalnych[1].

Zniewaga i zniesławienie

Przedmiotem ochrony przy przestępstwie zniesławienia jest cześć i godność osoby pomawianej o postępowanie lub właściwości, które są sprzeczne z prawem, z zasadami etyki, w tym etyki zawodowej oraz np. o brak kompetencji lub zdolności do wykonywania danego zawodu. Pomówienie może być zrealizowane nie tylko ustnie, lecz także pisemnie oraz m.in. za pomocą druku, rysunku, przy użyciu technicznych środków przekazu informacji (np. telefon, Internet). Pomówienie musi odnosić się do postępowania (np. popełnienie przestępstwa) lub właściwości (np. alkoholizm, narkomania, choroba psychiczna), które mogą poniżyć daną osobę w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności.

Przedmiotem ochrony przy przestępstwie zniewagi jest cześć wewnętrzna (podmiotowa), czyli godność. Chroniona jest godność każdej osoby fizycznej, bez względu na jej płeć, wiek, status społeczny czy pochodzenie. Zniewagę stanowią wypowiedzi godzące w godność danej osoby, obelżywe lub ośmieszające, niedające się zracjonalizować. Ze względu na to, że zniewaga godzi w poczucie własnej wartości danej osoby, znieważenie – inaczej niż zniesławienie – może nastąpić także wtedy, gdy odbiorcą wypowiedzi o treści naruszającej cześć jest wyłącznie ta osoba.

Ściganie następuje na podstawie prywatnego aktu oskarżenia, czyli skargi wnoszonej do sądu lub do Policji przez pokrzywdzonego. Nie jest wszczynane śledztwo lub dochodzenie, choć Policja na zlecenie sądu dokonuje określonych czynności dowodowych, np. ustalenie adresów IP. Prokurator może z uwagi na ważny interes społeczny objąć ściganiem lub przyłączyć się do toczącego się postępowania.

Groźby karalne

Treścią groźby karalnej jest zapowiedź popełnienia przestępstwa na szkodę zagrożonego lub jego osoby najbliższej i musi oddziaływać na psychikę zagrożonego w taki sposób, aby mógł on obawiać się, że groźba będzie spełniona. Forma groźby nie ma znaczenia. Groźba może być wyraźna lub dorozumiana. Grozić można słowem, gestem lub innym zachowaniem się, które w zamiarze grożącego ma być zrozumiane jako groźba popełnienia przestępstwa i w rzeczywistości może być tak zrozumiana.

Przestępstwo to jest ścigane na wniosek. Pokrzywdzony musi zatem składając zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa złożyć także wniosek o ściganie sprawcy.

Adwokat dr Amadeusz Małolepszy

[1] W tym celu wykorzystano tezy do art. 190, 190a. 212, 216 zawarte w M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2021.