Lekarze pisarzami

Historia medycyny i literatury obfituje w postaci, które łączyły wiedzę medyczną z pasją do pisania. Tacy lekarze nie tylko leczyli ciała, ale również dusze, wykorzystując swoje doświadczenia zawodowe do tworzenia literatury, która poruszała kluczowe kwestie egzystencjalne, etyczne i społeczne.

Jerzy Ciesielski

Historia zna wiele przypadków, gdy lekarze zamieniali skalpel na pióro, a swoje doświadczenia zawodowe – na literackie inspiracje. Dzięki unikatowemu połączeniu wiedzy medycznej z wrażliwością literacką, ich dzieła nie tylko wzbogaciły kulturę, ale również otworzyły nowe pola refleksji nad kondycją człowieka, dylematami moralnymi i egzystencjalnymi pytaniami. To szczególne połączenie kompetencji lekarza i talentu pisarza czyni z tych postaci pomost między nauką a sztuką.

Od Hipokratesa po Browne’a: Początki medycznej literatury

Już w starożytności widoczny był związek między medycyną a refleksją filozoficzną. Hipokrates, nazwany ojcem medycyny, w swoim dziele Corpus Hippocraticum łączył praktyczne rady dotyczące zdrowia z głębokimi rozważaniami etycznymi. Nie ograniczał się jedynie do opisywania metod leczenia – jego pisma ukazywały, jak zdrowie i choroba wpisują się w szerszy kontekst ludzkiego życia.

Ten sposób myślenia rozwijał również Awicenna, lekarz i filozof z X wieku, który w swoim Kanonie medycyny ukazywał nie tylko naukowe podstawy leczenia, ale także humanistyczne podejście do pacjenta. Jego traktaty filozoficzne i poezja łączyły świat wiedzy i duchowości, co czyniło go jednym z pionierów medycyny jako sztuki humanistycznej.

W okresie renesansu i oświecenia pisarze-lekarze coraz częściej wykorzystywali literaturę do krytyki społeczeństwa i nauki swoich czasów. François Rabelais, autor groteskowych opowieści o Gargantui i Pantagruelu, w satyryczny sposób komentował ówczesne ograniczenia naukowe i społeczne, wykorzystując własne doświadczenia medyczne. W tym czasie angielski lekarz Thomas Browne w swoim eseju Religio Medici podejmował próbę pogodzenia nauki z wiarą, podkreślając etyczne i filozoficzne wyzwania, z jakimi mierzy się lekarz.

fot. Złośliwi mówią, że lekarze pracujący w polskich szpitalach też mogą, podobnie jak Robin Cook, pisać trzymające w napięciu thrillery medyczne

XIX wiek: Realizm, introspekcja i medyczna precyzja

W XIX wieku rozwój nauk medycznych i literatury realistycznej stworzył szczególne warunki dla lekarzy-pisarzy. Anton Czechow, rosyjski lekarz i jeden z najwybitniejszych dramatopisarzy, uważał medycynę za swoją „żonę”, a literaturę za „kochankę”. Jego twórczość, jak dramat Wiśniowy sad czy opowiadanie Sala nr 6, ukazywała nie tylko zmagania jednostki z cierpieniem, ale także głębokie pytania o ludzką naturę i granice etyki. Czechow, który leczył pacjentów często bezpłatnie, w swoich utworach ukazywał niezwykle empatyczne spojrzenie na ludzką kondycję.

Podobną drogą podążał Arthur Conan Doyle, znany głównie jako twórca Sherlocka Holmesa. Doyle, absolwent medycyny w Edynburgu, wykorzystywał swoją wiedzę o metodach diagnostycznych do kreacji dedukcyjnego stylu swojego bohatera. Choć Doyle ostatecznie porzucił praktykę medyczną, jego twórczość literacka do dziś inspiruje lekarzy i detektywów na całym świecie.

Warto wspomnieć także Friedricha Schillera, który w 1780 roku został lekarzem wojskowym w Stuttgarcie, W roku 1982 opuścił swój pułk, aby rozpocząć karierę jako dramaturg, historyk i poeta. Nie ma dowodów na to, że kiedykolwiek widział pacjenta profesjonalnie po 1782 roku, chociaż jego listy przez resztę jego życia były pełne porad medycznych i spekulacji na temat fizjologii. Interesowała go sztuka uzdrawiania ze względu na intymny i bardziej wnikliwy kontakt z ludźmi. W 1768 roku napisał Odę do radości, do której muzykę skomponował Beethoven. Dzisiaj jest to hymn Unii Europejskiej. Zmarł w Weimarze na gruźlicę.

XX wiek: Medycyna jako lustro ludzkiej egzystencji

W XX wieku literatura tworzona przez lekarzy zyskała wymiar psychologiczny i egzystencjalny, głęboko zakorzeniony w doświadczeniach życia i śmierci. Michał Bułhakow, rosyjski pisarz i lekarz, swoją praktykę medyczną prowadził w trudnych czasach rewolucji i wojny domowej. W Notatkach młodego lekarza ukazał dramatyzm pracy lekarza w odległych wsiach, gdzie brakowało sprzętu, leków, a często i nadziei. Jednocześnie jego monumentalna powieść Mistrz i Małgorzata jest pełna metaforycznych nawiązań do bólu, walki z losem i potrzeby duchowego odrodzenia.

Na drugim krańcu świata William Carlos Williams, amerykański poeta i lekarz, tworzył subtelną poezję, w której codzienne obserwacje życia pacjentów przeplatały się z refleksją nad pięknem i przemijaniem. Williams uważał, że praca z pacjentami nie tylko inspirowała jego twórczość, ale także kształtowała go jako człowieka. Jego poezja, taka jak minimalistyczny wiersz The Red Wheelbarrow to przykład, jak medycyna może inspirować literacką precyzję.

Albert Schweitzer, lekarz i filozof, w swoich dziełach łączył medycynę z głębokimi refleksjami etycznymi. Jego filozofia „szacunku dla życia” była podstawą zarówno jego pracy humanitarnej, jak i literackiej. W książkach takich jak Reverence for Life Schweitzer ukazywał, jak medycyna i literatura mogą wspólnie służyć ludzkości.

Współczesność: Thrillery medyczne i humanistyczne spojrzenie

Współcześni lekarze-pisarze, tacy jak Robin Cook, Atul Gawande czy Abraham Verghese, sięgają po różnorodne formy literackie, by mówić o wyzwaniach medycyny XXI wieku. Robin Cook, autor takich thrillerów jak Coma, wykorzystuje swoje doświadczenia zawodowe, by ukazywać technologiczne i etyczne dylematy współczesnej medycyny. Z kolei Atul Gawande, chirurg i eseista, w swoich książkach, takich jak Śmiertelni, bada granice medycyny oraz znaczenie empatii w relacji lekarz–pacjent.

Abraham Verghese w powieści Powrót do Missing tworzy emocjonalny portret lekarskiej codzienności, w której dramaty pacjentów przenikają życie lekarzy, zmuszając ich do konfrontacji z własnymi słabościami i ograniczeniami medycyny.

Polscy lekarze-pisarze: Boy-Żeleński, Korczak i Szczeklik

Polska również miała swoich wybitnych lekarzy-pisarzy. Tadeusz Boy-Żeleński nie tylko leczył ludzi, ale także pisał błyskotliwe eseje i felietony, takie jak Piekło kobiet, w których podejmował tematy praw kobiet i zdrowia publicznego. Janusz Korczak, autor książek dla dzieci, jak Król Maciuś Pierwszy, łączył swoją pracę pediatryczną z niezwykłą empatią wobec najmłodszych.

Współczesnym polskim lekarzem-pisarzem był Andrzej Szczeklik, autor takich dzieł jak Katharsis, w których łączył medycynę z filozofią i sztuką. Jego refleksje nad naturą zdrowia, cierpienia i uzdrawiania pozostają jednym z najbardziej inspirujących przykładów współczesnej literatury medycznej.

Lekarze-pisarze to wyjątkowi twórcy, którzy dzięki swojej pracy poznali życie w jego najbardziej skrajnych przejawach – od narodzin po śmierć, od bólu po nadzieję. Ich dzieła, pełne głębokiej refleksji, pozwalają spojrzeć na literaturę jako na narzędzie zrozumienia ludzkiej kondycji. W ich twórczości medycyna i literatura splatają się, tworząc niezwykłą mozaikę doświadczeń, która inspiruje i uczy wrażliwości wobec drugiego człowieka.

fot. Hipokrates łączył praktyczne rady dotyczące zdrowia z głębokimi rozważaniami etycznymi.

Panaceum 12/2024-1/2025